Te Aho Matua 2019-08-09T13:13:43+00:00

Te Aho Matua

1.  Te Ira Tangata

Ahakoa iti
He iti māpihi pounamu

He kākano i ruia mai i Rangiātea
E kore ai e ngaro

Kia mārama rawa te hunga whakaako ki te āhua o te tangata, kātahi anō ka taea te hanga kaupapa whakaako mō te hunga tamariki.

1. Nō ngā Rangi Tūhāhā te wairua o te tangata. I tōna whakairatanga ka hono te wairua me te  tinana o te tangata. I tērā wā tonu ka tau tōna mauri, tōna tapu, tōna wehi, tōna iho matua, tōna mana, tōna ihi, tōna whatumanawa, tōna hinengaro, tōna auahatanga, tōna ngākau, tōna pūmanawa. Nā, ka tipu ngātahi te wairua me te tinana i roto i te kōpu o te whāea, whānau noa.
1.2 Tino motuhake ēnei āhuatanga katoa. Ko tēnei hoki te kākano i ruia mai i Rangiātea. E kore ia e ngaro. Ēngari, ko ta ngā mātua, ko ta te whānau, ko tā te kura hoki, he mea awhi, he mea whāngai, he mea whakaako i te tamaiti kia tipu ora ai tōna katoa i roto i te tika me te maungārongo.

1.3  Kia pakeke te tangata, kei ā ia anō ana tikanga, māna anō e whakatau ko tewhea te huarahi e hiahia ana ia ki te whai, otirā e tika ana mōna. Heoi anō, ahakoa iti, ahakoa rahi kei ā ia tēnei. Ēngari, mehemea i tipu ora tōna katoa, e kore ia e pāheke ki te hē.

1.4  Ko te ngākau te mata me te kuaha o te wairua. Otirā, ko te whiu o te kupu, ko te wero, ko te riri, ko te aroha, ko te humārire, me ēnei āhuatanga katoa he mea kuhu ki te ngākau titi tonu ki te wairua. Koia nei te tïmatanga o te kōrero. `kia ngākau māhaki’. Mā tēnei hoki ka tika te kōrero, `He oranga ngākau he pikinga waiora’.

1.5 He tapu te tangata ahakoa ko wai. Kohungahunga mai, tamariki mai, tupakeke mai, kaumātua mai, he tapu katoa. Kia kaua te hunga o ngā Kura Kaupapa Māori e tūkino, e whakaiti, e whakaparahako i te tangata, e mahi pūhaehae rānei ki ētahi atu. Kia ngākau māhaki rātau ki a rātau, ki te iwi whānui, ki a Tauiwi hoki.

1.6  He tapu tō te wahine he tapu anō tō te tāne. Kia kaua tētahi e whakaiti i tētahi. Ēngari kia whakanui tētahi i tētahi i runga i te mōhio mā te mahi ngātahi a te wahine me te tāne e tipu ora ai ngā tamariki me te iwi hoki.

1.7  He tapu te tinana o te tangata. Nō reira he mahi nui tērā, ko te whakaako i te tamaiti ki ngā āhuatanga whakapakari i tōna tinana, kia tipu ai tōna hauora. Kia mōhio te hunga tamariki ki ngā kai pai ki ngā kai kino. Kia mōhio hoki ki te painga o te korikori tinana, o te mirimiri tinana, o ngā rongoa a Tāne Whakapiripiri. Kia kaua ia e tukino i tona tinana i te tinana hoki o tētahi atu.

2. Te Reo

Tōku reo, tōku ohooho
Tōku reo, tōku māpihi maurea
Tōku reo, tōku whakakai mārihi

2.1 He tapu ngā reo katoa. Nō reira, me whai koha te hunga o ngā Kura Kaupapa Māori ki ngā reo katoa.

2.2 Mō ngā tamariki, kia rua ngā reo. Ko te reo o ngā mātua tïpuna tuatahi, ko te reo o tauiwi tuarua. Kia ōrite te pakari o ia reo, kia tu tangata ai ngā tamariki i roto i te ao Māori, i roto hoki i te ao o Tauiwi.

2.3 He taonga te reo Māori i roto i te Tiriti o Waitangi, he reo tuturu hoki i roto i te Ture mō te reo. Ēngari kāore he painga o te Tiriti, o te Ture rānei mehemea kāhore te reo i roto i te whatumanawa, i roto i te ngākau, i roto hoki i te māngai o te iwi Māori.

2.4 I runga i tēnei whakaaro, kia tere pakari ai te reo o ngā tamariki, me whakahaere ngā mahi katoa o te kura i roto i te reo Māori. Tae atu ki te hunga kuhu mai ki roto i te kura, me kōrero Māori katoa, i ngā wā katoa.

2.5 Anō te wā e tika ana mō te whakauru i te reo Tauiwi ki roto i ngā mahi a ngā tamariki. Waiho tēnei mā ia whānau e whakatau. Ko te mea nui kē kia noho wehe ngā reo e rua. He wāhi kē mō te whakaako, he tangata kē hei whāngai i te reo o Tauiwi ki ngā tamariki. Anō, ko te mea nui, kia noho rumaki te reo, kia kaua e kōrero māwhitiwhiti mai i tētahi reo ki tētahi reo.

2.6 E tika ana, mā te hunga tino mōhio ki te reo Māori, ki te ao Māori hoki, e ārahi ngā tamariki i roto i a rātau mahi. Ēngari kia tika anō te ngākau me te wairua o tēnei hunga, me whakapono hoki ki te kaupapa whānui o ngā Kura Kaupapa Māori. Heoi anō, me whai aroha tonu te hunga o te kura ki a rātau kāore anō kia tino pakari te reo. Mehemea he tangata tautoko i te kaupapa, āwhinatia. Mehemea e tino ngākau nui ana ki te reo, a tōna wā ka mau.

3. Ngā Iwi

Te piko o te māhuri
Tērā te tipu o te rākau

3.1 Mō te nuinga o ngā tamariki, tokomaha ngā iwi. Tērā pea mō ētahi, kotahi te iwi. Ko te mea nui kia mōhio ngā tamariki ki ō rātau ake iwi, hapū, whānau hoki. Tua atu o tērā kia hoki ki te katoa o ngā iwi tae noa ki Tauiwi.

3.2 Nō reira, he mahi nui tērā te whai haere i ngā whakapapa hei here i ngā tamariki ki ō rātau ake whānau, hapu, iwi, mātua tïpuna hoki. Tua atu o tēnei ko te mōhio ki ngā tūhonohono ki ētahi atu o ngā iwi.

3.3 E tika ana kia tu whakahïhï te tamaiti i roto i tona ake iwi, ēngari kia whai koha anō ki ngā iwi katoa.

3.4 Kia mōhio ngā tamariki ki ngā rohe, ki ngā waka, ki ngā kōrero neherā, ki ngā purākau, ki ngā pakiwaitara, ki ngā tikanga, ki ngā waiata, ki ngā āhuatanga katoa o tōna ake iwi. Kia mōhio anō ki ngā āhuatanga katoa e pā ana ki ērā atu o ngā iwi tae noa ki ētahi o ngā iwi o tāwāhi.

3.5 Me whai haere anō hoki ngā tamariki i ngā āhuatanga whānui e pā ana ki ō rātau iwi tae noa ki ēnei rā.

3.6 Mā te rongo a te tamaiti ki te awhi, ki te arataki, ki te tautoko, ki ngā tohutohu a te Whānau me tōna aroha hoki, e mau ai tōna piripono ki te Whānau. He mea hopu te nuinga o ēnei tuāhua. Nō reira, e tika ana kia piri tonu te Whānau ki ngā tamariki i roto o te kura, i roto i ā rātau mahi hoki.

3.7 Kia rongo te tamaiti ki te rekareka o te Whānau mō āna mahi pai, ki te pāpōuri hoki o te Whānau mō āna mahi hē. Ko tēnei te timatanga o te pupuri i te tamaiti ki te huarahi tika, me tōna tu pakari i roto i tōna wā.

3.8 Kia kite ngā tamariki ko te Whānau tonu e whakahaere ana i te kura, ko te Whānau hoki e mahi ngātahi ana me ngā pouako, ka tipu ia me te mōhio ko te wairua me te mana Maori motuhake e kākahu ana i ā ia me tōna kura.

3.9 Ehara i te mea mō ngā tamariki anake te kura. He mātauranga anō kei te kura mō ngā tupakeke, mō te katoa o te Whānau hoki mehemea ka hiahia whakatū wānanga rātau mō rātau.

3.10 Mō te whakaako pouako hou, ko te kura anō te wāhi tika hei timatanga mā rātau, kia riro anō mā te Whānau rātau e arataki i roto i te mahi whakatipu, whakaako tamariki.

4.  Te Ao

ka pū te rūha 
ka hao te rangatahi 

4.1  Ko tōna ake kāinga te ao tuatahi me te kura timatanga o te tamaiti. Tua atu o tēnei ko te ao Māori. Mā te Kura Kaupapa Māori ia e ārahi i roto i ēnei nekeneke tae noa ki tōna kura whakamutunga, arā, ki te ao whānui me ōna āhuatanga katoa.

4.2  Kia kaua te tamaiti e herea ki te ao kohatu. Kia wātea hoki ia ki te kapo mai i ngā painga, i ngā māramatanga katoa o te ao whānui.

4.3  Hāunga tēra, ko te timatanga tika mōna, ko te whai haere tonu i ngā kōrero tuku iho o ngā mātua tïpuna e pā ana ki te timatanga o te taiao.

4.4  Kia whai koha ngā tamariki kia Papatuanuku rāua ko Ranginui me ā rāua tamariki e tiaki nei i te hā o ngā moana, o te whenua, o te rangi mō ō rātau āhuatanga katoa.

4.5 Kia tipu te miharo o ngā tamariki ki ngā mea ora, ki ngā mea tipu katoa. Kia kaua e tūkinotia.

4.6  Kia tipu ngā tamariki hei kaitiaki i ngā painga huhua o te whenua, o te moana, o ngā ngahere kia mau hoki ki ngā ture tuku iho o ngā mātua tïpuna, e pā ana ki te moana, ki te whenua, ki te ngahere.

4.7  Kia whaia anō e ngā tamariki ngā ture o te ao, otirā ngā putaiao e pā ana ki te moana, ki te whenua, ki te rangi, ki ngā tātaitai hoki.

5.  Āhuatanga Ako

Tamariki wāwahi tahā 
Aratakina ki te matāpuna 
O te mōhio, o te ora, o te maungarongo 

Whaia te iti kahurangi
Te tuohū koe 
Me he maunga teitei 

5.1  Ko ngā āhuatanga ako katoa he mea mahi i roto i te koanga ngākau, me te whakaihiihi hinengaro.

5.2  Ko te tino painga o te karakia he mea whakatau i te wairua, whakawātea, i te whatumanawa me te hinengaro, whakarata i te ngākau, whakataka i ngā raru, kia ngāwari ai te whakauru atu ki te mahi kua whakaritea hei mahi.

5.3  He mea whakaihiihi i te tamaiti te noho o te pakeke ki tona taha hei toko mōna i roto i āna mahi. Heoi anō, ko te awhi ko te tautoko i ā ia. Ēngari kia kaua e riro ma te pakeke e mahi te mahi a te tamaiti.

5.4  He mea nui te noho wahangū me te whakarongo mō ngā tamariki. Ma te mau o tēnei tuāhua e rongo ai ngā tamariki ki te hōhonutanga o te kōrero.

5.5  He mea tāpiri atu ki te whakarongo, ko te titiro, ko te raweke, ko te makamaka pātai, ko te whitiwhiti kōrero, ko te āta whakaaro, hei whakauru i te mātau me te aroa.

5.6  Ko ngā kaumātua ngā kaipupuri o ngā tikanga Maori, ko rātau hoki ngā pūkōrero. He mea nui tēra kia piri mai rātau ki te kura ki ngā tamariki hoki hei kaiako, hei kaiarahi.

5.7  He mea nui tēra te manaaki tangata. Kia kite ngā tamariki i te āhua o te manaaki, i tōna kainga, i te kura, i te marae. A tōna wā ka kia tu rātau ki te awhina i ngā mahi manaaki.

5.8  Ko roto i tōna ake hunuku te timatanga o te whanaungatanga o te tamaiti arā ki ōna tungāne/tuāhine, tuākana/tēina. Anō kei roto anō i tona hunuku tōna rongo ki ngā tikanga tika e pā ana ki ngā pakeke me ngā kōhungahunga. Me haere anō hoki ēnei tuāhua i roto i te kura. Kia mōhio ai ngā tamariki tupakeke ki te tiaki i ngā kōhungahunga, kia whakarongo hoki ngā kōhungahunga ki ngā tamariki tupakeke.

5.9  Nā tēnei tuāhua e tika ai te kōrero, kia kaua e taikaha ngā mahi wehe i ngā kōtiro me ngā tamatāne, i ngā tupakeke me ngā kōhungahunga hoki. Anō te wā e tika ana mō te mahi wehe i runga i te pakeke o ngā tamariki. Anō te wā e tika ana kia mahi whānau rātau. Otirā, kia riro ma ngā tamariki pakeke e arataki ngā tamariki kōhungahunga.

5.10 He mea tino nui te wāhi ako hei whakaohooho i te wairua o te tamaiti ki āna mahi whakaako. Nō reira, kia kikï tonu te kura i ngā mea whakaihiihi i a ia, i ngā mea pupuri hoki i te hā o te ao Maori. Me whakawhānui hoki tōna wāhi ako  ki ngā marae, ki ngā ngahere, ki waenga pārae, ki te taha moana, ki ngā wharepukapuka, whare taonga me ēra atu whare whare whāngai i te puna o te mōhio.

6. Te Tino Uaratanga

6.1 Kia mau, kia noho whakaaraara, noho koi te hinengaro o te tamaiti ki ngā mātau katoa hei arahi i ā ia i roto i te ao hou.

6.2 Kia toa ia ki te whakarongo, ki te whakaaro, ki te kōrero, ki te pānui, ki te tuhi i roto i te reo Maori i roto i te reo o Tauiwi hoki.

6.3 Kia tipu ngā āhuatanga tuku iho o tōna pumanawa ki ngā tihi teitei o te taumata.

6.4 Kia noho ohooho tōna auahatanga i roto i ngā mahi waihanga o tōna ao.

6.5 Kia noho tuwhera tona ngākau ki te hari, ki te koa, ki te aroha, arā, kia ngākau nui, kia ngākau mahaki.

6.6 Kia mau ki tōna whatumanawa ngā hōhonutanga o te ako o te mōhio.

6.7 Kia rangona tōna ihi, tōna wehi, tōna tapu.

6.8 Kia tipu tōna mana me tōna rangatiratanga.

6.9 Kia ita tōna mauri.

6.10 Kia puāwai tōna waiora me tōna hauora i roto i te hono tāngaengae o tōna wairua me tōna tinana.

6.11 Kia mau tuhonohono te here o tōna ihomatua ki ōna mātua tïpuna, piki ake i ngā Rangi Tūhāhā ki te marae ātea o Io-Matua.

6.12 Kia tū pakari, tū rangatira ia hei raukura mō tōna iwi.